Ansiklopediler bilgiye erişmede ve bilginin sınıflandırılıp geniş kitlelere yayılmasında bir dönüm noktası olmuştur. Geçmişten gümümüze kadar bilginin özetlenip sunulması, saklanması, taşınması, bilgiyi derinleştirmede başlangıç noktası olması ve tasarımıyla evrensel veya toplam bilgiyi sembolize etmektedir (Yeo, 2001). Bilgiye hızlıca ulaşılmasını sağlayan kaynaklar arasında ansiklopedi, bilinmeyen bir konu hakkında genel bilgi edinmek isteyen ve araştırmanın temel bilgileri olan kavram, terim ve olaylarla ilgili tanımları bulmak için başvurulan araçlardır. Geniş kapsamlı bir sözlük gibi görülen ansiklopedi; Diderot (1997) tarafından, bilgilerin art arda bir araya getirildiği ve eski Yunanca, “en” bağlacı ile daire ve bilgi anlamına gelen adların kyklos ve paideia gibi kelimelerin birleşiminden meydana geldiği şeklinde tanımlanır (Diderot ve d’Alembert, 1997). Bilgiyi organize eden ansiklopedi bütün bilimleri çevreleyen öğretim anlamına gelmektedir ve genel anlamda anlatılmak istenen maddenin kelimeler ile kavramın karşılanması ya da anlaşılması için somutlaştırmaya odaklanmaktadır. Ansiklopedilerde bulunan maddelerde, çoğu kelime bir sözlüğe nazaran çok daha ayrıntılı anlatılır ve bilgi okuyucuya aktarılarak somutlaştırılmaya çalışılır (Temel Britanica, 1992).

Ansiklopedi kavramına bakıldığında üç tanımlama biçimi göze çarpmaktadır. Bunlar;

• Ansiklopedinin ya bütün bilim dallarını ya da belirli bir bilim dalını kapsayan eser, başvuru kaynağı olma,
• Ansiklopedi kelimesinin etimolojik kökeninden hareketle tanımı olan “bütün bilim dallarını kapsayan öğretim,
• Ansiklopedinin ele aldığı konuları sistematik ve alfabe dizinine uygun bir biçimde incelenmesi yönüne ağırlık veren tanımlardır (Avşar, Kaya ve Onur, 2014).

Bunların dışında ansiklopedilere toplumsal anlamların atfedildiği farklı görüşlerde bulunmaktadır. Hegel, 1817 yılında yazdığı Ana Çizgileriyle Felsefe Bilimleri Ansiklopedisi’nde, ansiklopediyi bütünsel gelişimi ve kademeleşmiş bölümlerinin tümü olarak bilgi alanı şeklinde betimlemiştir. Burke (2000), ansiklopedinin ait olduğu dönemin bilgi görüşünün, dünya görüşünün bir izdüşümü olarak nitelendirir. Ansiklopediler, geniş bilgileri bir düzen içinde, doğru, yansız, olayları aslına uygun olarak toplayarak çekici bir kapak içerisinde okuyucuya sunarlar (Encyclopedia of Americana, 1829). Bütün insan bilimlerinin ilkelerini ve sonuçlarını ortaya koyan eser, belirli bir bilim dalının veya bir bilgi serisinin bütün bölümlerini kapsayan eser olarak açıklanır (Meydan Larousse, 1992).

Pek çok ansiklopedi içerisinde, ansiklopedi maddesi yer almaktadır ve bunlardan biri olan Ana Britanica (1993), ansiklopedileri sözcük ve deyimlerin yalnızca tanımını vermekle yetinmeyip, her konuyu belirli ve ayrıntılı düzeyde açıklayarak, sonunda yer alan dizin sayesinde ilgili maddelere kolaylıkla ulaşabilen uzman olmayan okurların dahi rahatlıkla izlediği kaynaklar olarak tanıtmıştır. Temel Britanica (1992), ise ansiklopedilerin belirli bir disiplin ya da disiplin grubuyla ilgili güncel bilgileri kapsamak, bu bilgileri sistem bütünlüğü içinde sunmak ve bilgiye en kolay şekilde ulaşılmasını sağlamak şeklinde üç amacı olduğunu belirtir.

Yukarıdaki tanım ve ifadelerden yola çıkarak ansiklopediyi yalnızca bilgileri sistematik biçimde toparlayan ve sunan bir kaynak niteliğinde değil, ayrıca ansiklopedinin tarihsel serüvenini ve sürecini keşfetmek, içinden çıkıp geldiği zihniyeti anlamak ve yorumlamak gerektiğini ifade edebiliriz (Avşar, Kaya ve Ömür, 2014).

Ansiklopedi tarihinde ilk ansiklopedinin Platon’un öğrencilerinden Speusippus tarafından M.Ö.4. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir. Felsefe, matematik, doğa konularını içeren Similidudes isimli eser derleme şeklinde yazılmıştır (Gündüz, 1976). Bu türden eserlerin ilk örneklerinin Yunan öncesi devirlerde Mısır, Mezopotamya, Hint ve Çin medeniyetlerinde yazılmıştır. Romalıların ilk ansiklopedisi Milâttan Önce 149’da ölen Romalı devlet adamı ve hatip Cato’nun oğluna yazdığı mektuplardan oluşan Praecepta ad filium’dur. Yine Romalılar’ın ilk resimli ansiklopedi kabul edilen Disciplinarum libri IX ise milâttan önce 50’li yıllarda Marcus Terentius Varro tarafından, gramer, lojik, retorik, geometri, tıp, mimari, aritmetik, astronomi ve müzik olmak üzere dokuz konu üzerine yazılmıştır. İlkçağların en önemli ansiklopedik eseri ise yine Romalı bir bilgin ve devlet adamı olan Plinius (M.Ö. 79) tarafından 37 kitap ve 2500 bölüm halinde yazılan Historia naturalis’tir. Eskiçağ’ın Doğu’da yazılan ilk ansiklopedik eseri, 220 yıllarında Çin imparatorunun emriyle kaleme alınan HuangIan’dır ancak bu eser günümüze kadar ulaşmamıştır (Aykut, 1991).

Ortaçağ boyunca çeşitli yazılar ve ilginç bilgiler içeren çok sayıda kitap yazıldıysa da, yazıların alfabetik bir düzen içinde hazırlanması 17. yüzyıldan önce gerçekleşememiştir (Temel Britannica, 1992). 18. Yüzyılda Denis Diderot 1751-1772 tarihlerinde oluşturduğu Enyclopedie isimli eseri ansiklopedi tarihinde önemli yer tutar. Bunun nedeni eserin tek bir kişi tarafından değil, dönemin önemli toplum bilimcileriyle birlikte yazılmasıdır (Katz, 1987). “Ansiklopedi” aydınlanma dönüşümünde güçlü bir aktör olmuştur, 1745-1748 yılları arasında tasarlanıp üzerinde çalışılıp 1750 yılında duyurulmuştur, ilk cilt 1751, ikinci cilt 1752, toplamda 1757 yılına kadar yedi cilt halinde yayınlanmıştır (Morley, 1897). İlk büyük boy baskısı 17 cilt metin ve 11 cildi kaplayan 2285 net ve ayrıntılı gravürden oluşmuştur, Ansiklopedideki 71818 maddeyi yazmak için Diderot editörlünde 135 yazarla işbirliği yapılmıştır. Editörlerin betimlemeleri ve bol resim kullanarak anlatmakta ısrar etmeleri de yapıtın kabul ettiği felsefe gibi radikal bir yeniliktir (Headrick, 2002).

19. yüzyılda ansiklopediler genelde halk eğitim hareketlerine, demokratik fikirlere, daha fazla insan tarafından daha kolay anlaşılabilen bilgilere, okul çağındaki çocuklara seslenmeye önem verdiler. Bu dönemin en önemli eseri bilgilerin kısa ve güncel makaleler şeklinde hazırlanarak, karmaşık konuların sadeleştirildiği, özel girişlerin kullanıldığı Almanların ulusal ansiklopedisi olan “Brockhaus”tur (Uçak, 1989). 20. yüzyılda Fransa’da Larousse Yayınevi başta olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde ansiklopedi yayımlama geleneği sürdürülmüştür, Hemen her ülke ulusal bir ansiklopediye sahip olmuştur. Bunlardan bazıları; Ruslar, S. N. Yuşakov’un çalışmalarıyla Bolşaya Entsiklopedya (1900-1909, yirmi cilt, iki cilt ek) adında bir ansiklopedi ve hemen ardından da Bolsaya Sovetskaya Entsiklopedya (1926-1947, altmış cilt, bir cilt ek) adıyla bir başka ansiklopedi daha çıkardılar. 1888-1909 arasında Çekler’in yirmi sekiz ciltlik Ottov Slovnik Naucanyà ve 1925-1933 arasında da yedi ciltlik Masarykuv Slovnik Naucanyà adlı ansiklopedileri yayımlandı. Yunanistan’da Megalé Helleniké Enkyklopaideia (I-XXIV, 1926-1934), Romanya’da Enciclopedia României (I-IV, 1938-1943) ve Enciclopedia Cugatarea (1940), İtalya’da Mussolini’nin de desteğiyle Enciclopedia Italiana (I-XXXVIII, 1929-1939), Portekiz’de Grande Enciclopédia Portuguesa e Brasilieira (I-XXXVIII, 1935-1937), Belçika’da Encyclopédie Belge (1934), Yugoslavya’da Enciklopedija Jugoslavije (I-VIII, 1955), Avustralya’da iki ciltlik The Australian Encyclopedia (1925-1926), Kanada’da The Encyclopedia of Canada (1935-1949, altı cilt, bir cilt ek) ile Encyclopedia Canadiana (I-X, 1957-1958) ve Amerika’da Collier’s Encyclopedia (I-XX, 1950-1951) yayımlandı. Bu asırda Fransızlar XIX. yüzyıldaki ansiklopedilerine Encyclopédie Française’i (I-XX, 1935-1966) eklerken Encyclopaedia Universalis (1968-1975) gibi milletlerarası iş birliği ile hazırlanan ansiklopediler de meydana getirildi (Aykut, 1991).

Türkiye’de ansiklopedik çalışmalar İbn-i Sina ve Farabi’ye kadar uzanır, Osmanlı döneminde çeşitli bilgilerden bahseden Arapça ve Farsça eserler yer alır. Cumhuriyet’ten sonra ilk genel ansiklopedi ise, 1932-1936 yılları arasında Cumhuriyet Gazetesi’nin çıkardığı 10 ciltlik Hayat Ansiklopedisi’dir (Uçak, 1989). Daha sonra Alaettin Gövsa, 1933-1938 yılları arasında 4 ciltlik Meşhur Adamlar Ansiklopedisi’ni çıkarmıştır (Genç Larousse, 1993). 1940 yılında İslam Ansiklopedisi yayınlanmıştır. 1943 yılında İnönü Ansiklopedisi, 1961 yılında Hayat Yayınlarının hazırladığı Hayat Ansiklopedisi, 1968 yılında Arkın Kitabevi’nin çıkardığı Cumhuriyet Ansiklopedisi ilk genel ansiklopedilerdir.

Ansiklopediler, genel olarak her konuda bilgi veren kaynaklar olarak görülse de, bilimin genişlemesi, bilginin çoğalması ile zamanla belli konuları kapsayan ve konularda ayrıntılı bilgilerin verildiği ansiklopedilerin doğmasına neden olmuştur. Ansiklopedi genel ve özel olarak ayrılır. Özel ansiklopediler belirli konu veya grupla sınırlandırılırlar ve konu içerikleri genişledikçe kollektif çalışma zorunluluğu ortaya çıkmış ve konun uzmanlarından oluşan geniş kadrolarla hazırlanıp, yayınlanması uzun, yorucu ve özenli bir çalışma gerektiren eserler olmuştur (Uçak, 1989). Büyük oranda yoğun ekip çalışmalarının ürünleri olan ansiklopedilerin hazırlık sürecinde üç temel amaç vardır: Belli bir disiplinle ya da disiplin grubuyla ilgili güncel bilgileri kapsamak, bu bilgileri bir sistem bütünlüğü içerisinde sunmak ve bilgiye en kolay biçimde ulaşılmasını sağlamaktır (Ana Britanica, 1992). Ansiklopediler, sistematik bütünlük göz önünde bulundurularak incelenecek maddelerin belirlenmesi ve sınıflandırılması, alanında uzman ve yetkili kişilerce madde içeriklerinin hazırlanması, maddeler arası atıflarla bilgilerin bütünleştirilmesi, görsel ve istatistiksel verilerle metinlerin zenginleştirilmesi gibi süreçlerin ardından hazır hale gelir. Tüm bu süreçlerin ardından ansiklopediler, sözcük ve deyimlerin yalnız anlamını vermekle yetinmeyip, her konuyu belli bir ayrıntı düzeyinde açıklar (Ana Britanica, 1992).

Diderot (2000), ansiklopedinin amacını şöyle betimlemiştir; “Yeryüzündeki bölük pörçük ve dağınık bilgileri bir araya getirmek, birlikte yaşadığımız insanlara, bu bilgilerin genel sistemini açıklamak ve bizden sonra gelecek insanlara aktarmaktır. Böylece daha önceki yüzyıllarda yapılmış çalışmalar, daha sonraki yüzyılların işine yarayacak ve daha bilgili hale gelmiş torunlarımız, hem daha erdemli ve hem de daha mutlu olacaklar ve biz de insan ırkına yakışır kişiler olarak ölüp gideceğiz.” Bu çalışmanın amacı da, Diderot’un amacıyla paralellik göstermekle beraber, turizm alanında özel bir ansiklopedi ortaya koymaktır. Proje ekibi tarafından yapılacak çalıştaylarda ansiklopedi, maddeleri ve yazarları belirlenecek, böylelikle birçok turizm akademisyeninin katılacağı ortak bir çalışma ile Türkiye’de yapılan en kapsamlı ve en güncel turizm ansiklopedisi oluşturulacaktır. Dünyada örneklerinin olduğu turizm ansiklopedisi Türkiye’de ilk defa yapılacaktır. Daha önce 1965 yılında Hüsamettin Toros tarafından “Türkiye Vilayetleri -Sanayii-Turizm Ansiklopedisi” yazılmış olup bu konuda başka çalışmalar olmamıştır, proje bu konuda ilk olma niteliğini taşımaktadır.

Dünyadaki örneklerine baktığımızda ise, turizm ansiklopedileri az da olsa turizm yazınında yer almıştır. Bunların başında 2000 yılında Jafar Jafari’nin editörlüğününde gerçekleştirilen Encyclopedia of Tourism yer alır:

Encyclopedia of Tourism (2000): Yirmi üç yardımcı editör ve yaklaşık üç yüz elli turizm akademisyeninin katkısıyla 1200 maddeden oluşan içeriğiyle turizm alanında dünyadaki en kapsamlı yazılan ilk ansiklopedidir. Dünyanın en önemli hizmet sektörlerinden biri olan turizmin boyutlarına kapsamlı bir rehber sunmak için 1000 üzerinde maddeden oluşan bu eser, uluslararası bir ekip tarafından hazırlanmış, geniş bir referans kaynağı olarak görülmektedir. Ansiklopedinin içeriğinde, turizmde kilit konular, tanımlar, kurumlar ve kavramlar, tüm terimlerin ve kısaltmaların tanımları, alandaki önemli kurumlar, dernekler ve dergiler hakkındaki kayıtlar, doğudan batıya tüm kıtalarda yer alan ülkelerin özel turizm profilleri, turizm gelişiminin ve büyümesinin eğilim ve modellerinin kapsamlı analizleri yer almaktadır.

Encyclopedia of Tourism (2016): Bu eser, Jafar Jafari ile Honggen Xiao’nün editörlüğünde hazırlanmıştır ve 2000 yılında yazılan ilk ansiklopediden sonra turizm araştırma ve uygulama alanındaki en kapsamlı ve güncellenmiş bir referans kaynağıdır. Bu eser, gelişen pratikleriyle akademik alanda da hızla yer edinen turizm yazınına, 113 ülkeden 766 uluslararası tanınmış uzmanın yazmış olduğu maddelerle, turizm ve ilgili alanlardaki bilgiye kesin olarak erişimi sağlayarak katkıda bulunmuştur. Bu çalışma ile turizm alanındaki araştırmacılara, turizm açısından önemli ve güvenilir tanımlamalar ve açıklamalar sağlanmıştır.

The Encyclopedia of Ecotourism (2000), David B. Weaver’ın editörü olduğu ansiklopedi eko turizm alanında özel bir ansiklopedi olma niteliği taşımaktadır. Hızla gelişen ve günümüzde önemli bir tartışma konusu olan ekoturizm alanında uzman kadrosuyla kapsamlı bir bilgi tabanı oluşturulmuştur. Bu eser, sekiz ana bölüm kapsamında uluslararası araştırmacılar ve ekoturizmdeki uygulayıcılar tarafından ayrı ayrı yazılmış 41 bölüm içermektedir, her bölüm teori ve pratikleri tamamlayıcı bir şekilde birleştirilir. Ansiklopedi, tanımlar ve diğer bağlamsal materyalleri, bölgesel perspektifleri, mekânları, etkileri, planlama ve yönetim hususlarını, ekoturizm işletmelerini, araştırma ve eğitim ile ilgili konuları kapsamaktadır.

Encyclopedia of Travel Literature (2000): Christopher Kevin Brown tarafından yazılan ansiklopedi, seyahat edebiyatında yer alan uzman kâşiflerin, maceraperestlerin, yazarların ve şairlerin yaşamlarını ve başarılarını eserlerinden alıntılar ve eleştirilerle 1450 yılından günümüze kadar tasvir eder.

Literature of Travel and Exploration: An Encyclopedia (2003): Jennifer Speake editörlüğünde 35 ülkeden 300’den fazla katılımcı ile seyahat edebiyatı tarihinde referans kaynağı olan, 600’den fazla kayıt içeren bu kaynak, seyahat yazımının tüm yönlerini sunar. Afganistan, Karadeniz, Mısır, Gobi Çölü, Hawaii, Himalayalar, İtalya, Kuzeybatı Pasajı, Semerkant, İpek Rotası gibi destinasyonlar, Isabella Kuşu, İbn Battuta, Bruce Chatwin, Mary gibi yazarlar, balon, deve, büyük tur, av ve büyük oyun gezileri, hac, uzay yolculuğu ve keşif, yolculuk türleri, Doğu Hindistan Şirketi, Kraliyet Coğrafya Derneği, Dilettanti Topluluğu gibi şirketler ve toplumlar ederin içeriğini oluşturmaktadır.

Dictionary of Leisure, Travel & Tourism (2007): Ansiklopedik bir özelliği olmamakla beraber turizm alanında kapsamlı bir sözlük niteliğindedir ve seyahat, turizm, biletleme, oteller ve personel, restoranlar, mutfaklar, masa ayarları, servis ve yemek pişirme konularını genel işletme, muhasebe ve personel terimlerini kapsamaktadır. Bunların yanı sıra kullanışlı takviyeleri, havayolu ve havaalanı kodları, para birimleri, uluslararası arama kodları, saat dilimleri, bilançolar ve uluslararası resmi tatillerde hızlı referans listeleri içermektedir.

Dictionary of Travel, Tourism and Hospitality  (2003): Medlik tarafından yazılan eser içeriğinde bulunan maddelerin geniş açıklamaları ile ansiklopedik bir çalışmaya da benzemektedir. 2500 terim, 300 kuruluşun açıklamaları, 100 karakterden oluşan biyografi, 1200 kısaltma ve kısaltmalara ilişkin açıklamalar, 200’den fazla ülke için önemli veriler, 100’den fazla yararlı bilgi kaynağı içeren eser araştırmacılar, gezginler, turistler için başucu kaynağı olarak hazırlanmıştır.

Modern Dictionary of Tourism (2002): Karan Raj’ın yazdığı sözlük, doğrudan veya dolaylı turizm ile ilgili terimleri içerecek şekilde derlenmiştir. Terimler alfabetik sıraya göre düzenlenmiştir. Terimleri basit bir dilde açıklayan bu eser, turizmin karmaşık yapısını açıklamaya çalışıyor.

Bu projede de Türkiye’de turizm alanında özel ansiklopedi eksikliğini giderebilecek, bir araştırmaya başlarken araştırılan konudaki kavram, terim ve olaylarla ilgili genel bilgileri ve tanımların bulunabileceği net ve kesin yanıtların alınabileceği kaynak oluşturmaktır. Ansiklopedi kapsamında, açıklama, tanım, tarihçe, biyografi, farklı turizm ürünleri ile ilgili bilgiler, güncel durum ve konularla ilgili bilgiler açıklayıcı niteliktedir ve uzman kişiler tarafından maddeler daha uzun makaleler biçiminde, daha fazla detayda bilgi içerecek şekilde alfabetik olarak sistematik dizinler ile birlikte hazırlanacaktır.

Böylelikle, turizm disiplinini farklı yönleri ile ele alıp konu ile ilgili bilgileri bütün yönleriyle bir araya getirerek, maddelerin ya da makalelerin yazarları konuyla ilgili yetkin kişiler belirlenecektir. Bu kapsamda yapılacaklar;

• Türkiye Turizm Ansiklopedisi’nde yer alacak maddelere ilişkin ana konu başlıkları ve alt başlıklar ile ilgili bir ön çalışma yapılması,
• Proje ekibi tarafından belirlenen ana konu başlıkları ve alt başlıkların lisansüstü öğrenciler ile tartışılması ve üzerinde çalışılması,
• Turizm alanında çalışan akademisyenlerin katılımı ile Türkiye Turizm Ansiklopedisi’nde yer alacak ana konu başlıkları, alt başlıklar ve maddelerin son haline getirilmesi,
• Ansiklopedi madde yazarlarının belirlenmesi ve maddelerin yazımı için yazar atamalarının yapılması,
• Maddelerin yazımı için yazarların atanması,
• Ansiklopedi maddelerinin yazım formatının belirlenmesi ve yazarlara aktarılması,
• Ansiklopedi maddeleri yazarlarına madde yazma formatının aktarılması,
• Yazılan ansiklopedi maddelerinin incelenmesi, değerlendirilmesi ve derlenmesi ve
• Türkiye Turizm Ansiklopedisi’nin son haline getirilmesi ve basılmasıdır.

KAYNAKÇA